Ish-Kryeministri Fatos Nano rrëfeu dje raportet e tij me Ramiz Alinë, Sali Berishën, Edi Ramën dhe Ilir Metën.
Në të parën intervistë televizive pas 10 vitesh, Fatos Nano ka rrëfyer në emisionin “Opinion” me Blendi Fevziun, se nuk është penduar që e ka futur Edi Ramën në politikë, ndërsa për Presidentin Meta shprehet se është njeriu që bart mëkatet më kryesore të Biblës.
Në intervistën me Kryeministrin, më tha që me Nanon kam një raport të mirë edhe për faktin që ai është i vetmi që e di sa i vetmuar është të jesh në zyrën e Kryeministrit. Ju keni marrë disa vendime shumë më të rëndësishme se sa Kryeministri i sotëm dhe shumë kryeministra të tjerë, për arsye të momenteve historike që keni drejtuar qeverinë. Është e vërtetë që kur je në zyrën e Kryeministrit, edhe pse je i rrethuar nga shumë njerëz, vendimet duhet t’i marrësh i vetëm?
Në thelb është e vërtetë, sepse Kryeministri, ose drejtuesi i një maxhorance qeverisëse, ka barrën dhe peshën e sëpatës së fundit. Sado të konsultohesh, sado të jesh i hapur për të dëgjuar mendimet e të tjerëve, vendimin e fundit e jep vetë. Ndërkohë, askush nga të tjerët nuk e ka përgjegjësinë për të qenë këmbëngulës, që ai e ka gjetur zgjidhjen, sepse nuk e ndjen përgjegjësinë e liderit. Në momentin e fundit do ta ndash vetë rëndësinë e veprimit, thellësinë e shtrirjes dhe impaktin.
Ka pasur vendime të vështira?
Pa dyshim.
Kujton ndonjërin?
Janë dy llojesh. Unë kam qenë në zyrën e Kryeministrit të Shqipërisë deri në 2005-ën, pothuajse çdo 4 vjet. Që do të thotë 2-3 herët e para unë nuk kam arritur të shpalos programin, ishin kohë emergjencash, ishin konflikte të nxitura nga palët politike, opozita ishte shumë më pak operuese, ishte agresive. Dhe mua më duhej të zhvendosesha nga kontrolli i një përpjekjeje për të shpërthyer Burgun e Tiranës, siç ndodhi në mars ’98, te situata në brigadën ushtarake të Shkodrës ku kishin sulmuar për të vjedhur armët. Do thuash kur ngele vetëm? Në momentin që unë dhe Ndre Legisi, që ishte Sekretar i Shtetit, po komunikonim pa ndërprerë telefonikisht për masat që duhej të merrnim, ishte e nevojshme të prisnim, sepse FNSH-ja ishte në Shkodër dhe u duhej 2 orë të vinin nga Shkodra në Tiranë dhe mbi të gjitha ishin specialistë që njihnin planimetrinë e burgut dhe dinin të vepronin në këto lloj situatash. Në orën 9 në mbrëmje, në një nga telefonat me Ndrekën, Ndreka më thotë: “Neritani iku, ministri, më dorëzoi telefonin dhe çelësat dhe më tha: ’Ika se ra shteti’”. Dhe iku vërtet. Dhe unë vazhdova me Ndrekën derisa me ndihmën e radio “Kohës” bëmë një fushatë diversioni pozitive në mes të të rebeluarve dhe e ndamë shapin nga sheqeri, derisa u kthye FNSH-ja nga Shkodra. Dhe sa kisha rënë të fle në 5 të mëngjesit, më merr Neritani, ministri dhe më thotë: “E zgjidhëm ne situatën”. Në raste të tilla ngelesh vetëm. Nivelin e përgjegjësisë që i takon Kryeministrit nuk e merr askush tjetër.
Si ka qenë jeta e Tiranës para viteve ’90?
Kur kam qenë në gjimnazin “Sami Frashëri” më kanë përjashtuar nga gjimnazi në vitin e dytë.
Çfarë bëre?
Po bënim orën e fizkulturës. Profesor ka qenë kampioni i atletikës Besim Qyqe. Dhe mbrapa gjimnazit “Sami Frashëri” nuk di nëse ekziston akoma ai copë oborr aty, ishte gropa e rërës dhe po kërcenin vetëm djemtë, vajzat ishin në palestër. Ne merrnim vrull në cep të murit, kërcenim në gropë dhe bënim xhiron mbrapsht. Në një nga këto xhiro, në cepin e murit unë dhe shoku im që ishte familje e persekutuar, daja i tij ishte një nga eksponentët e një prej firmave më të mëdha farmaceutike të kohës. Vemi bëjmë ujët, siç bënin djemtë. Profesori pezullon orën, na merr siç ishim me veshje sportive dhe na çon direkt në zyrën e nëndrejtoreshës. Dhe i thotë: “Këta hoqën të mbathurat, nxorën ato që s’duhen nxjerrë… dhe filluan ta tundin para gocave të shkollës”. Gjë që nuk ishte e vërtetë. Njeriu atë gjë e bën fshehurazi. Unë kam pasur një lloj dinjiteti edhe në gjimnaz. Nuk u nënshtrohesha urdhrave pa kuptim, mund të ketë qenë me këtë idenë: “T’ia ulim kokën tij”. Ndërkohë në atë periudhë ishin kapur duke përgjuar banjat e vajzave katër çuna të tjerë nga klasa të tjera. Kishin shpuar brima në tavan dhe u kapën, u përjashtuan. U bashkuan të dy grupet dhe ne u shitëm në opinion sikur kishim bërë këtë gjë të pamoralshme. Dhe na çojnë nga shkurti deri në qershor në uzinën “Partizani”. Mua më futën në repartin mekanik, ku kujdestar ishte sekretari i partisë së repartit, i cili më priti me këmbët e para dhe fillova të mësoj rondelat…
Punoje realisht 8 orë në ditë?
Po, po, dhe na dhanë të drejtën të jepnim provimet për gjithë semestrin e dytë. Kishte një dajë ky shoku im, që ishte mësues matematike dhe fizike. Bëmë disa mësime më të dhe unë i mora të gjitha provimet 10. Kur u ktheva, mësueset u thoshin të tjerëve: “Ja duhet të shkoni të gjithë atje, shiko si kanë ardhur këta?”. Kjo e gjitha krijonte pakënaqësi.
Në kohën kur ju shkuat në Institutin e MarksizëmLeninizmit, a kishte mundësi që Shqipëria të ndryshonte dhe të hapej para vendeve të Lindjes?
Unë kam një përvojë personale për këtë. Në mes të 1988- ës, unë u bëra pjesëtar i një grupi pune të kryesuar nga Abdyl Backa, dhe të tretin e gjeta unë, një Vaso Pilo. Detyra jonë ishte të prisnim gjatë 5 ditëve të punës Drejtorin e Europës në Ministrinë Federale të Ekonomisë së Gjermanisë Perëndimor. Ai do të na fliste për politikat e BE-së, institucionet e saj. Nuk kaloi shumë por pas 6 muajsh vjen ftesa nga Ministria gjermane e Ekonomisë për të vizituar dhe takuar edhe më shumë. Ky drejtor vinte në vazhdën e bashkëpunimit që hapi Shtrausi. Vizita ime në 1989-ën në Gjermani ishte e rrallë, kam qenë me Luash Shahollarin, zv.kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit. Ne filluam nga Mynihu për të dalë në Hamburg, vizituam 5 lande, u takuam me zyrtarë, me botën akademike dhe me “Ceo”-t e kompanive të mëdha gjermane, të cilët na bënë një vizitë shpjeguese. Ata kishin ndjenja simpatie ndaj Shqipërisë. E gjithë kjo vizitë përfundoi në një raport rreth 20 faqe që e kam shtypur vetë në “PC IBM” që kishim atëherë, i cili përfundonte me mesazhin që na dha drejtori gjerman.
Që ishte?
Mesazhi ishte: Ju mjafton të merrni një vendim politik që jeni të gatshëm të hapeni drejt BE-së, ne do t’ju marrim përdore, do t’ju çojmë në Bruksel, do t’ju tregojmë ku do të trokisni, do të gjeni atmosferë shumë miqësore dhe do t’ju ndihmojmë që të ndërtoni të parët marrëdhënie preferenciale me BE-në.
Ku shkoi ky material?
Materiali i shkoi Ramiz Alisë dhe për një vit e ca nuk u dha asnjë përgjigje. Kur kam takuar Ramizin për herë të parë në 1990-ën, e pyeta: “Ç’u bë ai materiali i gjermanëve?”. Ramizi më tha: “Nuk e di se ku ma zhduku Hekuran Isai nëpër sirtarë”. Ramiz Alia ngeli takticien dhe nuk u bë kurrë strateg. Ky ishte një nga vendimet strategjike që duhej të merrte dhe nuk e mori kurrë.
Si ka qenë roli i Sali Berishës në politikën shqiptare?
Roli i Berishës në politikën shqiptare ka qenë në vlerësimin tim konfliktual. Në periudhën e parë ai pati, krijoi dhe ushtroi autoritetin e marrjes së vendimeve të mëdha, si në drejtim të krijimit të institucioneve të reja demokratike, ashtu edhe në ekonomi. Ai ka qenë i përfshirë personalisht në vendimet e mëdha, që do të thotë i gatuante vendimet e mëdha sipas mendimit të tij. Më kujtohet në një intervistë në BBC, ku duke folur për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme e shoqëron me gjest. E trajtoi si lodër të vogël, ky vendim në kuptimin e tij do të kalonte në mendimin e tij dhe lënien mënjanë të atyre që e kundërshtonin. Ndërkohë, ai erdhi duke e thelluar sjelljen dhe kuptimin apo veprimet e njeriut të konflikti. Dhe njeriu që ka ngulur konfliktin që edhe sot e kësaj dite nuk po largohet dot në politikën shqiptare është Sli Berisha. Dhe di vetëm mënyra konfliktuale për të realizuar ambiciet e veta. Është e pamundur të kesh një proces paqësor të shtrirë në kohë për të arritur synime të mëdha me kostot më të ulëta me Sali Berishën.
Ju keni bashkëpunuar me të në vitin 2002…
Ja po të tregoj. Arritëm të bënim një marrëveshje që nisi me zgjedhjen e Moisiut si President. Ne kishim gjithë mundësinë për t’u zgjedhur Presidenti. Zhurma që u krijua se nuk do Parlamenti Europian etj. ishte një zhurmë e tipit Doris Pack. Ndërkohë që pala që drejtoja unë kishte dhënë prova që pas krizës së madhe të ’97-ës se ishte e prirur për zgjidhje të konflikteve me marrëveshje. Dua t’ju kujtoj një ngjarje që nuk citohet shumë, ka kaluar si e harruar: marrëveshja e vitit 1997. Unë kam propozuar dhe shkruar një dokument (nuk ishte Saliu, ishte Godo dhe Tritani) që të ngelet norma e sjelljes së politikës në Shqipëri që Komisionin e Kontrollit të Shtetit ta marrë opozita. Opozita a do ketë më shumë se ç’i takon nga vendet në parlament, komisione parlamentare për të drejtuar deri në 1/3, në rast se ka më pak. Të gjitha këto i kam futur unë. I vetmi që nuk e ka zbatuar ka qenë Berisha. Sa herë ka ardhur në pushtet, ka mbajtur dhe komisionin e shtetit. Dhe me marrëveshjen për zgjedhjen e Presidentit konsensual filloi një periudhë jo më shumë se 5 muaj bashkëpunim, Berisha më merrte mua në telefon dhe unë e merrja në telefon, direkt pa ndërhyrjen e sekretareve.
Ishte bashkëpunim i mirë për sa ishte?
Ishte shumë i mirë dhe nëse ju kujtohet situata politike u qetësua, saqë pas intervistës së famshme në “Opinion” kemi bërë një të dytë në nëntor. Ishte e bukur sepse Zheji që moderonte thotë: “Ç’keni për të thënë?”. Unë them të flasë në fillim doktori. Dhe doktori tha se qeveria është duke punue shumë mirë, ne po bashkëpunojmë shumë mirë, kemi hapur këtë proces, atë proces…. Bashkëpunonim aq mirë sa që arriti Berisha, tha punohej mirë. Berisha kuptoi që bashkëpunimi paqësor me qeverinë e shfaktorizonte si politikan dhe rinisi qysh nga shkurti i 2003-shit betejën e tij tradicionale në Parlament, derisa u rikthye te bojkotet etj., etj. Berisha ka qenë dhe është rritur si politikan i konfliktit, nëse nuk do të ishte Berisha në krye të opozitës, kjo është bindja imë e patundur e mbështetur në 30 vite politikë, Shqipëria do të kishte ecur shumë më shpejt, me shumë më pak kosto dhe me tranzicione normale më të shpeshta.
Raporti juaj në 30 vite ka qenë me ulje ngritje, përplasje por edhe keni bashkëpunuar, si do ta përkufizonit si politikan Sali Berishën?
Do të përpiqem të jem i drejtë dhe i sinqertë. Sali Berisha hyri në politikë si intelektual humanist, mjek kardiolog. Në momentin që mori drejtimin e PD-së, u bë politikan. E them këtë gjë sepse intelektuali dhe politikani me kalimin e kohës i lënë vendin njëri–tjetrit. Janë të rralla rastet kur politikani mbetet intelektual sa duhet. Më pas ai ka mbikëqyrur që nga ideja e parë që hodhi vetë deri në realizim, atëherë kur ra shtetit në ’97-ën burgosjen dhe mbajtjen time në burg, është marr “in persona” me këtë gjë.
Berisha thotë që nuk jam marrë unë me këtë, ishte Parlamenti…
Berisha mund të thotë shumë gjëra, përfshirë edhe 21 janarin, por unë kam të dhëna të kohës, me të dhëna nga njerëz dëshmitarë në zyrën e tij kur ai është marrë “in persona” me mbajtjen time në burg. Dhe me burgosjen e liderit të opozitës ai u kthye në kafshë politike.
Në ç’kuptim?
Politikanët janë kafshë politike dhe kur marrin vendime të tilla nuk mund të mos u thuash kafshë politike. Në 21 janar ai mbikëqyri, drejtoi dhe u përpoq të mbulonte vrasjen e 4 njerëzve të pafajshëm përballë një proteste masive, popullore. Janë të njohura nga shumë njerëz faktet për këtë gjë dhe veçanërisht sjellja e Berishës përballë fakteve. Dhe unë jam i detyruar të them që në 21 janar 2011 Sali Berisha pushoi së qeni politikan dhe mbeti… pjesa tjetër… që po e dëshmon tani me qytetarin dixhital.
Përse vendosët ta thërrisnit Ramën në qeveri në 1998- ën kur nuk njihej për karrierën politike dhe njihej si njeri problematik dhe polemist, a u penduat më pas për këtë?
Shumica e pjesëmarrësve të rinj në politikë nuk kishin përvojë politike. Kështu që nga kjo pikëpamje Rama nuk mund të stononte. E dyta, unë kisha arritur të flas me Edin gjatë dy viteve të mia në Paris kur takova Zhospenin, mars-prill 1998. U takuam natyrshëm.
Në atë kohë nuk kishit idenë për ta ftuar?
Aty e ftova. Kemi harxhuar një natë të gjatë duke bredhur rrugëve të Parisit sa u mbyllën lokalet. Dhe ai ishte i shoqëruar me gjermankën atëherë, partneren e tij dhe ajo i thoshte: “Dëgjoje, ka të drejtë”. Unë e ftoja dhe ai hezitonte. Arsyeja ishte njerëzore. Unë kisha nevojë për një rebel në rrethin e socialistëve. Një njeri me ide novatore që të provokonte mendimin e ndenjur që trashëgova. Dhe isha i sinqertë në këtë ftesë.
Ai pse hezitonte?
Sepse nuk ishte shkëputur ende nga jeta e emigracionit, nga projektet artistike, shoqëria që kishte krijuar, nuk ishte gati me sa duket për t’iu afruar politikës tek e cila kishte pësuar zhgënjimet e para kur u krijua PD, apo jo? Nuk formulonte argument kundër, por ama voluntive e reagimit ishte negative. Me sa duket, vdekja e Kristaqit solli një kapërcim në arsyetimin e tij.
Ja përsëritët ftesën?
Jo, erdhi direkt në zyrën time pasi ishte varrosur Kristaqi. Për koincidencë, kur unë po mbyllja qeverinë e prillit të ’98-ës. Për koincidencë sapo nxora nga zyra Luan Ramën duke e emëruar si ministër të Kulturës. Rama që doli dhe unë që isha brenda nuk e dinim ça interesi kishte Rama që hyri dhe tha: “Jam gati të hyj ministër Kulture”. Lajmërova sekretaren dhe i thashë: “Kape Luanin, mos e lër të ikë”. E takova në paradhomë Luanin dhe i thashë: “Do ta lëmë për një herë tjetër”. U ktheva brenda dhe i thashë: “Dakord, ministër Kulture”.
Jeni penduar që e ftuat Edi Ramën?
Nuk jam penduar, sepse në tërësinë e vet Rama ka dhënë një produkt shumë të vlefshëm në politikë. Pra, nuk mund ta gjykojmë vetëm për periudhën e ministrit të Kulturës, nuk mund ta gjykojmë vetëm për periudhën si kryetar bashkie, do ta gjykojmë edhe si kryetar opozite gjithashtu dhe si Kryeministër në dy mandate.
Si e gjykoni si Kryeministër?
Edi Rama është maturuar dukshëm në zyrën e Kryeministrit dhe në detyrën e Kryeministrit, sepse detyra e Kryeministrit është e tillë, që kur e bën me seriozitet të maturon. Të bën të ndjesh deri në pore përgjegjësinë e vendimmarrjes në dobi të shumicës së njerëzve.
Ka shumë akuza që nuk zbaton ligjin, për korrupsion, për marrëdhënien me oligarkët siç thuhet…
Rama ka një ekip që vërteton përputhjen me ligjin të vendimeve që merr, që nuk bëhet më i mirë sot. Edhe sikur Rama të marrë urdhra nga ato të fillimit, që nuk e njihte ligjin etj., etj., nuk e lë ekipi ta bëjë.
Po akuza për korrupsion?
E kush nuk ka zhurmë, valë për akuza me korrupsionin në Shqipëri?!
Po raporti me oligarkët, për të cilin Rama akuzohet më shpesh, si e shikoni?
Oligarkët janë produkt mediatik, është një sulm i kollajshëm. Natyrisht edhe mua nuk më pëlqejnë pabarazitë e mëdha që janë krijuar midis sipërmarrësve në treg dhe unë nuk jam dakord me aksesin e kollajshëm që kanë disa sipërmarrës në zyrat e shtetit, madje në disa syresh, thonë, sepse duhen investiguar gjërat, por ju media nuk e bëni, thonë që paguajnë rroga të dyta në nivele të caktuara të administratës për t’u shërbyer atyre veçanërisht në hipoteka etj. Të gjitha këto janë fenomene që duhen luftuar me tolerancë zero. A i vret dot të gjithë armiqtë menjëherë?! Nuk besoj se e gjithë kjo zallamahi mund të krijojë një perceptim se kush nga kryeministrat ka qenë më i korruptuar, Rama apo Berisha?
Një nga produktet tuaja në fillimet e tij është Ilir Meta. Çfarë raporti keni me të dhe si e gjykoni?
Tani së fundmi nuk kam asnjë raport, as edhe fizik dhe nuk më mungon.
As mesazhe?
Fare dhe nuk më mungon. Pse nuk më mungon, sepse Ilir Meta është një nga përfituesit e mëdhenj të mbështetjes sime.
Edhe të kontributit që ka dhënë vetë…
Unë po flas nga ata që kam mbështetur, nuk thashë që është bërë vetëm nga mbështetja ime. Është një nga përfituesit më të mëdhenj që nga FRESH-i, nga qeveria e parë, nga komiteti i partisë së Tiranës, i dhashë degën e Tiranës të drejtojë, kur të gjithë thoshin është rivali i ri i Nanos, deri te qeveria e fundit. Ilir Meta u bë Kryeministër në 1999-ën pas një marrëveshjeje me mua pas kongresit dhe mbeti si i tillë deri ditën që dha dorëheqjen, kur mendoi se bashkë me krizën energjetike do të hante edhe kokën e Fatos Nanos. Sapo ishim marrë vesh që të vazhdonte drejtimin e qeverisë, papritur më thotë “E deshe, merre, mbaje, me gjithë krizën e energjisë” dhe iku. Kaloi ca kohë dhe erdhëm te zgjedhja e Moisiut, që në një mënyrë a në një tjetër, gjersa na afroi me Berishën, na afroi dhe me Metën. Ne bëmë marrëveshjen që do të shkojmë bashkë në qeveri.
Pse u prishën pas një viti?
Meta kishte gjithmonë “planin B” në mendje, Meta ka qenë inaktiv, sikur nuk ekzistonte gjatë qeverisjes sonë 2002- 2005. Iku në 2003-shin, menjëherë pas vizitës së Kolin Pauellit. Nuk merrte pjesë në diskutime, ka folur vetëm një rast në mbledhje qeverie kur është blerë godina e Ambasadës sonë në Athinë.
Cili ishte “plani B”?
Ishte ai që unë i thashë: “Që ti të le në mes të rrugës”. “Jo”, më tha, “e kam seriozisht”. Plani i tij ishte të ndërpriste në mes punët e qeverisë. Nëse ka politikan tek i cili unë shoh pjesën më të madhe të 7 mëkateve kapitale të Biblës, grykësia, zilia…
A ju kërkon dikush këshilla për shkak të eksperiencës që ju keni në politikë?
I pari dhe i fundit që ma kërkon këshillën me dëshirë dhe me pahir është Kryeministri i sotëm. Kemi krijuar një raport funksional, apolitik dhe njerëzor, me të cilin shkëmbejmë mendime për gjerat thelbësore. Atij madje i pëlqen të thotë se ka një avantazh të madh që unë nuk e kam pasur, ai ka kë të pyesë gjë që unë nuk e kam pasur.
Burimi: Panorama