Skënderbeu u varros në Kishën e Shën Nikollës (Shën Kolli), Lezhë: “Gjergj Kastrioti u varros në qytetin e Lezhës, në kishën e madhe të Shën Kollit. Ceremonia e varrimit të tij, sipas zakonit të të parëve, u bë me një madhështi të paparë. Trupi i tij u përcoll me vaj nga të gjithë ushtarët dhe me gjëmë, sipas zakoneve të vendit, nga të gjithë princat dhe kapedanë”. Pas vdekjes së tij më 1468 në Lezhë nga shkaqet natyrore?! Ushtarët e tij u bënë rezistencë turqve për 12 vjet. Më 1480 Shqipëria definitivisht u pushtua nga Perandoria Turke.
Hoxha shprehet se: “Ky zbulim shkon mjaft mirë në përputhje me ato çka studimet më të hershme arkeologjike kanë thënë se nën Memorialin e Skënderbeut ndodhej një kishë shumë e hershme, e cila është rinovuar fillimisht në shekullin XII dhe është rinovuar përsëri në shek XIV, në të cilën u varros heroi i kombit, Gjergj Kastriot Skënderbeu dhe që pas pushtimit turk u kthye në xhami”. Atë natë që ushtria turke mori arratinë, Gjergj Kastrioti vdiq më 17 janar (1468) në moshën 63 vjeç, në vitin e 24-t të sundimit të tij, i cili kishte filluar më 28 nëntor 1443. Duken mbeturinat e një xhamie në rrethinat e kështjellës së Lezhës në kodër.
Duket një Dika (arkitekturë islame me kolona), një Mihrab (pjesë arkitekture islame me kubaturë). Kjo xhami u ndërtua mbi mbeturinat e Kishës së Shën Nikollës. Eshtrat e Skënderbeut thuhet se u zhvarrosën nga turqit pas rënies së Krujës, më 1480, 12 vjet pas vdekjes. Varri i tij, që ndodhej në Kishën Shën Nikolla në Lezhë, u dhunua dhe eshtrat u morën si hajmali nga ushtarët turq. Kur Turqit e gjetën varrin e Skënderbeut në kishën e Shën Nikut në Lezhë, e hapën atë dhe morën eshtrat e Skënderbeut për të cilat besohej se sjellin fat.
Lezha u pushtua nga turqit më 1478
Mbreti Ferdinant u shpreh në letrën e tij më 24 shkurt 1468 në mirënjohje ndaj Skënderbeut:“Skanderbeg ishte si një baba për ne”. Sulltan Mehmeti II, pasi vdiq Skënderbeu tha:“Europa dhe Azia janë të miat.
Mjerë krishterimi. Ai humbi shpatën dhe mburojën e tij”. Shqetësimi që Skënderbeu u solli forcave osmane ishte i tillë që kur osmanët gjetën varrin e Skënderbeut ata e hapën atë, dhe morën kockat të cilat i varën si hajmali. Kisha e Shën Nikollës u rindërtua nga osmanët si një gjest tolerance ndaj kristianëve. Xhamia Selimie ishte një nga ndërtesat e mesjetës në Lezhë dhe u prish gjatë diktaturës së Enver Hoxhës, i cili prishi të gjitha xhamitë në Lezhë. Minarja u hodh përtokë gjithashtu. Në vitin 1981, u ndërtua Mauzoleumi i Gjergj Kastriotit- Skënderbeut aty. Varri i Skënderbeut u dhunua 4 vite pas vdekjes së tij nga ushtarët e Mehmetit II. Barleti, në librin e tij “Historia e Skënderbeut” na jep këtë pasazh: “Turqit dhe barbarët duke u bërë zotër të qytetit të Lisos, gjetën dhe nxorën nga varri me dëshirë shumë të madhe trupin e Skënderbeut.
Tek eshtrat dhe varri i tij u mblodhën që të gjithë, kush e kush më parë, sepse kujtonin se do të ishte fatbardhë, shumë i lumtur ai që do të siguronte për vete një copëz prej tyre, me të cilën qepnin dhe e zbukuronin një palë me argjend, një palë me ar dhe e varnin në qafë, si ndonjë gjë hyjnore, të shenjtë dhe vendimtare për fatin e tyre. Ata e nderonin me respekt shumë të madh, duke kujtuar se të gjithë ata që i mbanin më vete ato thërrmija do të kishin në jetë, po atë fat e mbarësi që pati edhe gëzoi sa qe gjallë vetë Skënderbeu”. Kur osmanët gjetën varrin e Skënderbeut në Kishën e Shën Nikollës ata e hapën dhe i morën kockat si hajmali duke besuar që nga ato do të bëheshin trima. T.Spanducci, shkrimtar (shek XVII) në librin e tij “Historia” shkruante se varri i Skënderbeut është në një varrezë ortodokse të Kishës Shën Nikolla.
Dyshimet për vendndodhjen e varrit
Kockat e tij të futura nën dhe u prehën në paqe, deri në ditën kur në Epir erdhi Mehmeti II, katër vite më pas turqit të cilët pushtuan qytetin e Lezhës, kërkuan të etur trupin e Skënderbeut, duke ja shkulur kockat e tij. Kockat e atij njeriu që dikur me t’i dëgjuar emrin merrnin arratinë, tani i rrëmbenin si diçka të shenjtë. Ata vërsuleshin drejt skeletit dhe i lumtur ishte ai që i prekte e akoma më shumë, ai që i varte ato si hajmali, pra si diçka përrallore…”. Abati francez Zhak de Lavardin. Në vitin 1573 ky autor e botoi veprën e tij në Paris me titullin “Histoire de Georgis Castriotis Syrnome Scanderbeg, Roy de l’Albanie”. Mendohet se varri i Skënderbeut gjendet nën xhaminë Selimije, e cila u ndërtua mbi Kishën e Shën Nikollës prandaj quhet edhe Kisha- Xhami.
Xhamija u quajt Selimije, sipas urdhrit të Sulltan Sulejmanit. Kisha e Shën Nikollës (Shën Kollit) u shndërrua në xhami në vitin 1580. Sot aty është ndërtuar Mauzoleumi. Kisha e Shën Nikollës (Shën Koll) ishte Kishe ortodokse, dhe në fund të shek XIV u bë përsëri kishë katolike. Hekardin: Ja seç thotë më tej ai për Kishën Shën Nikolla:“…nga ato që kanë mbetur nga pallati i feudalëve të vjetër, sheh tre emblema të vjetra mermeri, në njërën prej të cilave mund të dallosh ende një grua dhe një burrë, me kokën e rrethuar me një brerore dhe me një kryq grek mes tyre, në të dytën shihet një luan i ngritur mbi të dy këmbët e pasme dhe në të tretën një shqiponjë me krahë të shpalosur, që shtrëngon në kthetrat e saj një gjarpër, emblemë, e cila siç thonë gjendej në armaturën e kastriotëve” (H. Hecquard). Barleti thekson se ai u varros sipas zakonit të stërgjyshërve të tij.
Por cili ishte ky zakon? Këtu mendoj se duhet të ndalemi dhe të bëjmë një analogji me zakonet dhe traditën e varrimit të shekullit XV. Ne sot kemi disa dëshmi nga tradita e varrimit të Kastriotëve. Njëra prej tyre është ajo mbi varrin e të vëllait të Skënderbeut, Reposhit, varrosur në manastirin e Hilandarit, në Malin e Shenjtë në Greqi. Varri ndodhet brenda katedrales, nën nartekstin (portikun), në murin verior (K. Balli-L. Gliozheni; Mali i Shenjtë- Mikrokozmosi i Botës Bizantine. Tempulli. Korçë 2001). Sipas studiuesit, Dhosi Liperi në konferencën e dytë të studimeve albanologjike, 1968–turqit nuk e kanë zhvarrosur varrin e Gjergj Kastriotit- Skënderbeu, siç pohon Marin Barleti, sepse sipas tij nuk ka asnjë dokument osman apo venecian që e pohon këtë.
47 vjet pas vdekjes së autorit u botua libri i tij: “Mitologjia Skenderiane”. Sipas Dhosi Liperit (vdekur më 1968), historianët turq: Ibn Kemali, Hoxha Sadedini, Idris Bitlisi, Tursuni, të cilët përshkruajnë hollësisht pushtimin e Lezhës më 1478, nuk e përmendin zhvarrimin e varrit të Gjergj Kastriotit. Dëshmitë e tyre në librin “lufta shqiptaro-turke në shek XV, Tiranë 1968. Dëshmitë e mbledhura sipas Liperit në Mat, Zadrime, Krujë e Mirditë, osmanët nuk e gjetën asnjëherë varrin e Skënderbeut. Dhe, si etnograf, Liperi u mor kryesisht me mbledhjen e të dhënave verbale që mori nga 173 kallëzues, të cilët i intervistoi gjatë periudhës 1929-1961. Pikërisht rreth këtij fakti shprehej edhe Indro Montaneli, një nga përfaqësuesit më në zë të gazetarisë dhe historisë italiane në shkrimin, “Skënderbeu është ushtari i panjohur i Shqipërisë”, të cilin e shkroi kur vizitoi Lezhën në vitin 1938 (Indro Montanelli: Albania Una e Mille.
Ai pohon se Gjergj Kastrioti ka pasur dhe një vajzë “Vojsava e re”, që luftoi dhe u hodh nga kalaja e Cidhnës, për të mos rënë në duar të osmanëve. Gjoni, djali i vetëm i Skënderbeut, u largua në Napoli pas vdekjes së të atit, ku mori titullin “Dukë” dhe “Kont”. U martua me Irena Brankoviç Paleologu, pasardhëses e fundit të familjes perandorake të Bizantit dhe patën shumë fëmijë. Pasardhësit u shpërngulën në Leçe, në vitin 1700. Shqiptarët e atyshëm mbajnë religjionin kristianë ortodoks, e cila është një karakteristikë e arbëreshëve të këtushëm. Kjo etni respektohet nga italianët fqinjë, duke e ditur se ata që mbetën në vendin e tyre kanë një maxhorance myslimane.